Hoewel er verschillen bestaan tussen de groepen, geldt dat de gezondheidstoestand van niet-westerse oudere migranten in Nederland vaak slechter is dan die van ouderen van Nederlandse komaf.⁴ Dit geldt voor ervaren gezondheid, psychische gezondheid en chronische aandoeningen zoals diabetes mellitus, gewrichtsaandoeningen, hypertensie en hart- en vaatziekten. Veel soorten kanker komen echter minder vaak voor onder oudere migranten. Dementie neemt de komende jaren sneller toe dan bij ouderen van Nederlandse komaf. Oudere migranten zijn vaak onbekend met dementie en kennen het niet als ziekte. Zij schrijven hun vergeetachtigheid toe aan het ouder worden.³

De gezondheidstoestand van migranten is niet alleen minder gunstig dan die van ouderen van Nederlandse komaf, ook zijn ze veelal niet goed ingevoerd in het Nederlandse zorgstelsel, ervaren ze taal- en/of communicatieproblemen in het contact met zorg- en welzijnsprofessionals en ondervinden ze problemen met de toegankelijkheid van zorg- en welzijnsvoorzieningen.^3,4 Het zorg- en welzijnsaanbod blijkt vaak niet cultuursensitief genoeg te zijn; dat wil zeggen dat het niet voldoende aansluit bij de wensen en behoeften van oudere migranten.⁵

In het kader van het proefschrift Community health workers: Bridging the gap between health needs of immigrant elderly and health- and welfare services in the Netherlands is onderzocht of het mogelijk is om getrainde sleutelfiguren uit de eigen gemeenschap in te zetten om de toeleiding naar zorg- en welzijnsvoor- zieningen te verbeteren.⁶ Deze hadden als taak: het slaan van een brug tussen oudere migranten en lokale zorg- en welzijnsvoorzieningen. Het betrof ouderen (55 jaar en ouder) van Turkse en Marokkaanse komaf.

In de eerste plaats is de sleutelfiguur een bruggenbouwer oftewel een intermediair tussen de oudere migranten en de zorg- en welzijnsinstellingen. Daarnaast geniet hij het vertrouwen en respect van de doelgroep, is goed bekend met de gemeenschap en wordt door de hele gemeenschap geaccepteerd. Hij heeft dezelfde achtergrond als de doelgroep, spreekt dezelfde taal en is bekend met de waarden en normen wat betreft ziekte en zorggebruik.

Verder is hij bekend met de beperkingen die oudere migranten tegenkomen in de toegang en/of het gebruik van zorg of hulp. Vaak fungeert de sleutelfiguur al informeel als vertrouwenspersoon of belangenbehartiger binnen de migranten- gemeenschap.

Uit het hierboven genoemde proefschrift komt naar voren dat sleutelfiguren een belangrijke meerwaarde blijken te hebben. Zij informeren oudere migranten over gezondheid en zorg, maken hen bewust van eigen mogelijkheden en vaardigheden om hun gezondheid en welzijn te bevorderen. Daarnaast bundelen ze hun wensen en behoeften, brengen ze die onder de aandacht van zorg- en welzijnsinstellingen en betrekken ze de ouderen bij verbeterinitiatieven in het bestaande zorg- en welzijnsaanbod. Het verbinden en bij elkaar brengen van ouderen is een belangrijke rol die sleutelfiguren vervullen en heeft zeker ook een functie voor het verminderen van ervaren eenzaamheid. Ook blijkt het werken met deze personen te zorgen voor een doelmatiger zorggebruik: de inzet van sleutelfiguren zorgt ervoor dat oudere migranten minder onnodig gebruikmaken van zorgvoorzieningen zoals de huisarts en het ziekenhuis. Dit geldt overigens niet voor het gebruik van thuiszorg, dagopvang en verblijfszorg waarvan überhaupt weinig gebruikgemaakt wordt.

Er is nagegaan welke factoren bijdragen aan het succesvol functioneren van sleutelfiguren en welke factoren succes in de weg staan. Cruciaal is het vinden van en werken met de juiste personen. Dit proefschrift bevestigde het belang van de reeds uit de literatuur bekende competenties waarover een sleutelfiguur zou moeten beschikken. Dit betekent beheersing van de talen van de ouderen, kennis en inlevingsvermogen ten aanzien van hun culturele achtergrond, normen, waarden en gevoeligheden, kennis van de problematiek van de ouderen en vertrouwen en respect van de migrantengroep.^7,8

Het vertrouwen winnen van de doelgroep is essentieel. In de eerste plaats vraagt dit tijd. Verder helpt het om zo snel mogelijk concrete acties aan te bieden aan de doelgroep, al is het maar in de vorm van hulp bij het invullen van een formulier. Dit bevordert het draagvlak en het vertrouwen. Veel oudere migranten hebben namelijk (slechte) ervaringen met projecten waarin veel van hen gevraagd wordt, maar waar zij weinig tot niets terugkrijgen. Sleutelfiguren moeten vaak moeite doen om dat wantrouwen weg te nemen.

Goed inzicht in de samenstelling van de lokale migrantengemeenschap is ook essentieel. Het is belangrijk om te achterhalen of er sprake is van een homogene migrantengroep met een sterke sociale cohesie (bijvoorbeeld een hechte gemeenschap rondom een bepaalde moskee of kerk) of dat er sprake is van een heterogene migrantengemeenschap die bestaat uit verschillende op zichzelf hechte subgroepen en waar ook verschillende talen en dialecten worden gesproken. In de werving van de sleutelfiguren, is het nodig mensen te selecteren met affiniteit voor de verschillende subgroepen in de gemeenschap.

Om sleutelfiguren goed te laten functioneren is draagvlak van en goede samenwerking met lokale zorg- en welzijnsaanbieders noodzakelijk. Ook een coördinator die diepgeworteld is in de wijk en commitment van belangrijke stakeholders uit de migrantengemeenschap zoals het moskee- of kerkbestuur dragen bij aan het succes. Een contract met een passende financiële vergoeding voor deze mensen helpt om het belang van de functie te onderstrepen en deze te onderscheiden van vrijwilligerswerk, en om de continuïteit te waarborgen.

Met het opheffen van de functies van allochtone zorgconsulenten en VETC’ers (Voorlichters binnen de Eigen Taal en Cultuur) als intermediair naar migrantengroepen en het afschaffen van de vergoeding voor tolken in de gezondheidszorg, zijn de mogelijkheden voor het realiseren van zorg op maat voor kwetsbare, oudere migranten behoorlijk onder druk komen te staan. Nieuwe initiatieven om de toeleiding van oudere migranten naar zorg- en welzijnsvoorzieningen te verbeteren zijn daarom noodzakelijk. De inzet van sleutelfiguren heeft potentie om de kloof te verkleinen tussen oudere migranten en aanbieders van zorg- en welzijnsvoorzieningen.

Tot slot doen zorg- en welzijnsinstellingen er goed aan zich af te vragen of oudere migranten in beeld zijn, voldoende worden bereikt en of het bestaande aanbod voldoende cultuursensitief is. Zo niet, dan kan de inzet van sleutelfiguren een effectieve strategie zijn om dit doel te bereiken. Zeker nu het aantal oudere migranten sterk toeneemt in Nederland.

Wilt u meer weten over cultuursensitieve zorg? Bezoek dan het Cultuursensitieve Zorg congres van 17 november 2023.